İlk Dönem Tasavvuf Klasiklerinde İrâde Kavramı

Abstract

İnsanın var oluşunu anlamlı kılan, insanı diğer mahlukattan ayıran en temel özelliği irâdesidir. İnsan irâdesi sayesinde özgür kararlar alabilir, tercihlerde bulunabilir. İnsanın yeryüzünde halife kılınarak mahlukatın efendisi olması, Allah'ın insana vermiş olduğu akıl ve irâde sayesindedir. İnsan irâde, akıl ve kalbin yaptığı ittifak neticesinde bedenini ve nefsini doğru bir şekilde yönetip, şehvet, öfke gibi sıfatlarını istikametli bir şekilde kullanabilmektedir. Tasavvuf İslami ilimler içerisinde insanın dünya ve ahiret mutluluğunu sağlamayı amaçlayan bir ilim dalıdır. Bu gayenin gerçekleşebilmesi için insanın kontrol mekanizması olan irâdesini bilinçli bir şekilde kullanabilmesi gerekmektedir. Bu maksatla çalışmada irâde kavramı inceleme konusu olmuş, tasavvufun ilk dönemlerinden itibaren irâdenin hangi mana ve amaçla kullanıldığı tespit edilmiş, irâde ile bağlantılı olan kavramlar incelenerek irâdenin kapsamı belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışma giriş bölümünden sonra, üç bölüm şeklinde oluşturulmuş ve sonuç kısmıyla bitirilmiştir. Giriş bölümünde çalışmanın yöntemi, konusu, amacı ve kaynaklarına değinilmiştir. Çalışmanın ilk bölümünde irâdenin sözlük anlamı, irâde ile bağlantılı olan kast, meşîet, meyl, istitâat, azm, niyet, ihtiyar ve kudret gibi kavramların tanımına yer verilmiştir. Devamında ise Kur'ân-ı Kerîm ve hadislerde irâdenin kullanım şekillerine değinilerek irâdenin daha iyi anlaşılması hedeflenmiştir. İlk bölümün sonunda ise irâde kavramının önem taşıdığı kelam ve felsefe gibi ilim dallarının irâde hakkındaki görüşlerine yer verilmiştir. İkinci bölümde ise zühd yaşantısı şeklinde ortaya çıkan tasavvufun, gelişim sürecinde eserleriyle katkıda bulunmuş mutasavvıfların irâde ile alakalı görüşlerine yer verilerek, irâdenin tasavvufta nasıl anlaşıldığı anlatılmaya çalışılmıştır. Çalışmanın son kısmında ise irâde kullanımı ile alakalı olan muhabbet, vecd, fenâ, bekā, mürîd, murâd, tevekkül ve benzeri kavramlarla irâde arasındaki ilişkiye değinilmiştir. Çalışmanın sonuç kısmında ise ilk dönem tasavvuf klasiklerinde irâde kavramının kullanım şekilleri ile alakalı değerlendirmede bulunulmuştur. İrâdenin kapsamı, ne anlama geldiği, kullanım alanları, diğer ilimlerle olan münasebeti kısaca açıklanmıştır. Çalışmanın nihayetinde irâde kavramının çok geniş bir kullanım alanı olduğu tespit edilmiş, tasavvufun ve zühd hayatının doğru anlaşılabilmesi için irâdenin vazgeçilmez bir kavram olduğu kanısına varılmıştır.

The will is the key feature that makes human existence meaningful and distinguishes humans from other creatures. Thanks to his will, humans can make free decisions and choices. The reason why humans are the caliph on earth and the master of creatures is thanks to the will and mind that God gives. Humans can control their bodies and souls with their will. With cooperation will, mind and heart, one can make the right decisions and use titles such as conscience and anger wisely. Ṣūfīsm is a field of science that aims to provide human happiness in this world and the hereafter in Islamic sciences. To achieve this goal, humans must use their will wisely. This study aims to determine the meaning and purpose of the concept of will, which is the control mechanism of humans and has been used by Sûfîs since the early periods, and to provide a better understanding of the concept of will by examining the concept reproduced from or related to the will. The study consisted of three chapters after the introduction and ended with the conclusion. In the introduction part, the method, subject, purpose, and sources of the study are mentioned. The first part of the study includes the dictionary meaning of will and the definition of concepts concerning will such as cast, demand, tendency, capability, determination, intention, free will, and strength. Afterward, it aims to better understand the will by looking at the ways it is used in the Holy Quran and hadiths. At the end of the first chapter, the opinions of science branches such as kalam and philosophy on will are included. The second part tried to explain how the concept of will was understood in Sûfîsm from the first period by giving the views of Sûfîs who contributed with their work to the development process of Sûfîsm, which appeared with piety life. In the last part of the study, the views of Sûfîs about concepts such as maḥabba, ecstasy, Baḳā, Fanāʾ, murid, murâd, tawakkul, and similar concepts related to the use of will are included. In the conclusion part of the study, an evaluation was made regarding the usage of the concept of will in the early Sûfîsm classics. The extent of will, what it means, its areas of use, and its relationship with other sciences are briefly explained. As a result of the study, it was determined that the concept of will has a wide range of usage, and it was concluded that it is a necessary concept for a correct understanding of Sûfîsm and piety life.