Selçuklu Hakimiyetindeki Etnik Unsurlar

Abstract

Büyük Selçuklu Devleti’nin hâkim olduğu topraklardaki etnik yapı, mümkün mertebe İslâmîyetten öncesi ve sonrası ile birlikte incelenmiştir. Bu bölgeler Horâsân, Mâverâünnehir, Taberistan, Cibâl, Kirmân, Fars, El-Cezîre, Irak ve Azerbaycan’dır. İslâmî fetihler başladığı sırada bu bölgeler Sâsâni hakimiyeti altında olan bu bölgelerdeki insanların etnik kimlikleri üzerindeki ilk değişim Araplar’ın gelişi ile gerçekleşmiştir. Etnik nüfusu etkileyen ikinci ve en önemli hadise ise Selçuklu Oğuzları’nın Horâsân’a gelişiyle cereyan etmiştir. Fakat, bazı yerel hânedanlıkların etnik kimliklerini korumuş oldukları görülmektedir. Bu hânedanlıklar, etnik bir kimlikten ziyade yaşadıkları coğrafya veya kurucularının adı ile anılmışlardır. Bunlar, özellikle Cibâl, El-Cezîre, Taberistan, Irak ve Azerbaycan bölgelerinde yaşayan hânedanlıklardır. Selçuklu Devleti’nin kuruluşu ile birlikte gerek İran coğrafyası gerekse bu coğrafyanın dışında bulunan bu hânedanlıklar Selçukluların hakimiyetini benimsemiştir. Horâsân bölgesinde Türkler’in siyasi varlığının en yoğun hissedildiği dönem, Cend’den gelen Selçuk’un torunlarının kurduğu Selçuklular Devleti ve Sancar devrinde Mâverâünnehir’den gelen fakat devletleşmeyi başaramasa dahi önemli etkileri olan Oğuzların devri idi. Mâverâünnehir’deki yerleşik unsurlar, farklı dönemlerde bölgedeki Türk hâkimiyetleri esnasında bölgeye yerleşmiş ve sonraları İslâmîyet’i kabul ederek Müslüman olarak anılmışlardır. Taberistan bölgesi, coğrafi koşulları nedeniyle Müslümanlar tarafından geç dönemde fethedilmiş, ayrıca buradaki Deylemî ve yerel hânedanlıklar Selçuklu hakimiyetine kadar uzun süre bağımsız hareket edebilme imkânı bulmuşlardır. Cibâl, Kürd nüfusun yoğun olduğu ve Deylemî hânedanlığı tarafından da idare edilen bir bölgedir. Melikşâh devrinde başlayan Bâtınî harekâtı ile bölge, Bâtınîler’in eline geçmiş, Bâtınîler ile yaşanan mücadelelerin ardından bölgeye Türkmen akınları gerçekleşmiştir. Kirman bölgesi, Selçuklular’dan evvel Deylemî hânedanlardan Büveyhîler’in idaresi altında olup, ardından Kirman Selçukluları’nın ve ilerleyen zamanlarda Atabeglerin hakimiyeti altına girmiştir. Selçuklular, ilk dönemlerinden itibaren Fars bölgesi ile ilgilenmişlerdir. Bölgedeki Kürd hânedan Şebânkâreîler ve Selçuklular ile olan ilişkileri ele alınmıştır. Sultan Sancar devrinde Sirderya boylarından kopan ikinci bir Türkmen dalgası içinde Salgurlular Fars bölgesine gelmiştir. El-Cezîre Bölgesi Kürd Mervânî hânedanlığının hakimiyeti altında idi. Selçuklular’ın bölgeye gelişiyle buradaki siyasî harita tamamen değişmiştir. Bölgedeki yerli yarı göçebe hânedanların yerini Türk beylikleri almıştır. Ayrıca bölgede, birçok Arap kabilesinin de ismi geçmektedir. Irak bölgesindeki Kürd nüfus, Arapların gelişi ile büyük ölçüde bu bölgeden çıkartılmıştır. Halifeliğin merkezi olan Irak’ın Selçuklulardan evvel de Türklerin yoğun olarak yaşadığı bir bölge olduğu görülmektedir. Daha önce Büveyhîlerin tahakkümü altında bulunan Abbasiler’in idaresindeki bölge, Irak Selçuklu Devleti kurulana kadar, Büyük Selçuklu sultanlarının atadıkları Türk asıllı askeri valiler tarafından yönetilmiştir. v Azerbaycan bölgesinin Müslüman Araplar tarafından fethedilmesiyle Irak bölgesindeki Kürd nüfus buraya yerleştirilmiştir. Azerbaycan bölgesini ele geçirmelerinin ardından Selçuklular, buradaki Kürdleri hakimiyet altına almışlardı. Kafkaslara yapılan Türkmen akınları Selçuklu Devleti’nin kuruluşundan evvel başlamış, Moğolların bölgeyi istilasına dek Atabeglerin idaresinde, Selçuklu hakimiyetinde kalmıştır.

The ethnic structure of the lands dominated by the Great Seljuk Empire has been examined as much as possible before and after Islam.These regions where the Islamic conquests took place are KHorâsân, Mâverâünnehir, Tabaristan, Jibâl, Kirmân, Fars, Al-Jazîre, Iraq and Azerbaijan. These regions were under Sasanian rule when the Islamic conquests began. The first change in the ethnic identity of the people in these regions occurred with the arrival of the Arabs. The second and most important settlement that affected the ethnic population was the arrival of the Seljuk Oghuz in KHorâsân. However, some local dynasties retained their ethnic identity. These dynasties were known by the geography they lived in or the name of their founders rather than an ethnic identity. These dynasties lived especially in the regions of Jabal, Al-Jazira, Tabaristan, Iraq and Azerbaijan. With the establishment of the Seljuk State, these dynasties, both in Iran and outside this geography, adopted the Seljuk rule. The period when the political presence of the Turks in the KHorâsân region was felt most intensely was the period of the Seljuk Empire founded by the descendants of Seljuk from Jend, and the period of the Oghuz who came from Transoxiana during the reign of Sanjar and had a significant impact even if they did not succeed in becoming a state. Rather than being ethnic factors, the settled factors in Transoxiana settled in the region during the Turkish rule in the region in different periods and later accepted Islam and became known as Muslims. Due to its geographical conditions, the region of Tabaristan was conquered by the Muslims at a late period, and the Daylami and local dynasties were able to act independently for a long time. Jibāl was a region with a large Kurdish population and was also ruled by the Daylamite dynasty. The region fell into the hands of the Bâtinids with the Bâtinid campaign that started during the reign of Melikshāh, and Turkmen raids to the region took place after the struggles with the Bâtinids. Prior to the Seljuks, the Kirman region was under the rule of the Buyids, one of the Daylamite dynasties, and then came under the rule of the Seljuks of Kirman and later the Atabegs. The Seljuks were interested in the Persian region from their early period. The Kurdish dynasty in the region, the Shabânkâreids and their relations with the Seljuks are discussed. During the reign of Sultan Sanjar, the Salghurids came to the Fars region as part of a second Turkmen movement that broke away from the Sirderya tribes. The Al-Jazira region was under the rule of the Kurdish Marwanid dynasty. With the arrival of the Seljuks, the political map of the region changed completely. The local semi-nomadic dynasties were replaced by Turkish principalities. Many Arab tribes are also mentioned in the region. The Kurdish population in Iraq was largely expelled with the arrival of the Arabs. Iraq, which was the center of the Caliphate, was a region where Turks lived in large numbers before the Seljuks. Until the establishment of the Iraqi Seljuk State, the region was ruled by military governors of Turkish origin appointed by the Great Seljuk sultans. vii After the conquest of Azerbaijan by the Arabs, the Kurdish population in Iraq was settled there. After the Seljuks conquered the region, they subjugated the Kurds there. Turkmen raids to the Caucasus began before the establishment of the Seljuk Empire and remained under the rule of the Atabegs and Seljuk sovereignty until the Mongol invasion of the region.