Eyalet-İ Rum'da Zaviyeler (15. ve 16. Yüzyıllar)

Abstract

Türk hâkimiyeti ile birlikte Anadolu’da pek çok zaviye açılmıştır. Eyalet-i Rum’da kurulan zaviyelerin bazıları Selçuklu ve Beylikler dönemine aitken 15. ve 16. yüzyılda bölgede Osmanlı hâkimiyetinin tesisiyle birlikte zaviyelerin kurulması devam etmiştir. Zaviyelerin kuruluş amaçlarından biri ıssız ve dağlık alanları şenlendirmek olup Rum Eyaleti’nde bu amaç doğrultusunda çok sayıda zaviye kurulmuş; mahalle, köy, mezra gibi yerleşim yerleri zaviyelerin etrafında oluşmuş buralara ise genellikle zaviyelerin adı verilmiştir. Bu bağlamda zaviyeler bölgenin iskânında önemli bir rol oynamıştır. Zaviyelerin önemli bir diğer rolü de buralardan gelip geçen yolculara konaklama ve yeme-içme olanağı sağlamaktır. Arşiv kaynaklarından anlaşıldığı üzere ayende ve revendeye hizmet etmeleri amacıyla dükkân, han, hamam gibi yapılar ile köy, mezra, çiftlik gibi yerlerin tamamı ya da bir kısmı zaviyelere vakfedilmiştir. Bazı zaviyelerin ise tuzla gibi daha büyük vakıf akarlarına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Tahrir defterleri zaviyelerin gelirlerine dair bolca malzeme sunmaktadır. Rum Eyaleti’ndeki zaviyelerin önemli birer istihdam alanı oldukları söylenebilir. 16. yüzyılda zaviyelerde çeşitli görevlerde istihdam edilen çok sayıda kişi belirli bir ücret karşılığında hizmette bulunmuştur. Zaviye ve vakıf görevlilerinin ücretleri vakıf şartları gereğince zaviye vakıflarından karşılanmıştır. Anadolu’da zaviyelerin yoğunlaştığı yerlerin başında gelen Eyalet-i Rum’un sınırları zaman zaman değişkenlik gösterse de eyaletin çekirdeğini Tokat, Sivas, Amasya, Çorum, Canik ve Karahisar-ı Şarki sancakları oluşturmaktadır. Arşiv kaynaklarından 15. ve 16. yüzyılda bölgede 425 zaviye tespit edilmiştir. Zaviyelerden 149’u Tokat, 77’si Amasya, 59’u Canik, 55’i Çorum, 50’si Sivas, 35’i Karahisar-ı Şarki sancağındadır. Zaviyelerin % 36’sı şehir merkezlerinde % 64’ü ise kırsal kesimde kurulmuştur. Hangi tarikatlara bağlı oldukları bilinmemekle birlikte zaviyelerin abdal, dede, baba, ata, ahi gibi adlar taşıması onların kurucularının meşreplerine dair de bazı ipuçları barındırmaktadır.

With the domination of Turks, many zawiyas were opened in Anatolia. While some of the zawiyas established in the Province of Rum belonged to the Seljuk and Principalities periods, the establishment of zawiyas continued with the establishment of Ottoman domination in the region in the 15th and 16th centuries. One of the aims of the establishment of the zawiyas is to enliven the desolate and mountainous areas, and many zawiyas were established in the Province of Rum for this purpose; neighborhoods, villages and hamlets were formed around the zawiyas, and these were usually called zawiyas’s names. In this context, zawiyas played an important role in the settlement of the region. Another important role of zawiyas is to provide accommodation and food and beverage facilities to the passengers passing by. As it is understood from the archive sources, buildings such as shops, inns, baths and places such as villages, hamlets, and farms were donated, in whole or in part, to zawiyas in order to serve the ayende and revende. It is understood that some zawiyas have larger foundation mites such as tuzla. The tahrir registers provide ample material on the incomes of the zawiyas. İt can be said that the zawiyas in the Province of Rum created an important employment area. In the 16th century, many people who were employed in various positions in the zawiyas served for a certain fee. The wages of the zawiya and foundation officials were met from the zaviye foundations in accordance with the conditions of the foundation. Although the borders of the province of Rum, which is one of the places where zaviyas are concentrated in Anatolia, vary from time to time, Tokat, Sivas, Amasya, Çorum, Canik and Karahisar-ı Şarki sanjaks constitute the core of the province. From archive sources, 425 lodges were identified in the region in the 15th and 16th centuries. 149 of the lodges were in Tokat, 77 in Amasya, 59 in Canik, 55 in Çorum, 50 in Sivas and 35 in Karahisar-ı Şarki. 36% of zawiyas were established in city centers and 64% in rural areas. Although it is not known which sects they belong to, the fact that the zawiyas bear names such as abdal, dede, baba, ata, ahi also contains some clues about the disposition of their founders.